Náms- og verkefnabækur - við getum gert betur

noreply • 8. janúar 2022

Fyrir um tveimur árum skrifaði Rósa Eggertsdóttir læsissérfræðingur mjög góða grein sem birtist í Stundinni og hét Um inniviði og 16.000 kennslustundir . Það er óhætt að mæla með lestri þessarar greinar sem fjallar um slaka útkomu ungmenna okkar í Pisa könnunum. Það er eitt og annað sem þarf að ræða betur eða ítarlegra sem kemur fram þarna eins og mikilvægi þess að fjölga tímum í íslensku. Það eru nú þegar ansi margir íslenskutímar en það vantar algjörlega að skoða gæði þeirra. Svo er líka spurning hvort að það sé mikilvægt að hafa alla þessa íslenskutíma ef að þeir skila ekki betri árangri en þetta.

Það er nefnilega betra að gera alla tíma að íslenskutíma ef að við ætlum að bæta kunnáttu nemenda. Það skiptir ekki öllu máli að nemandi geti sýni lesskilning í íslensku ef að það færist ekki yfir á önnur fög. Nýverið var undirrituð með fyrirlestur um samþættingu og þar kom fram viðhorf raungreinakennara sem taldi það ekki vera innan síns verksvið að meta íslenskukunnáttu nemenda. Gott og vel, en ef að við hættum að hugsa nám og kennslu í þessum kössum sem faggreinarnir búa til og færum fókusinn að námsmarkmiðum jafnvel margra greina í einu verkefni, þá getum við auðveldlega gert öll verkefni að íslenskuverkefni.

Þessi pistill er með yfirskriftina Náms- og vinnubækur, við getum gert betur. Í fyrrgreindri blaðagrein Rósu, þá segir hún "ef nemandi getur hjálparlaust ráðið við verkefni í vinnubók þarf hann ekki á þeim að halda". En við ytra mat á kennslustundum hefur komið í ljós að 75% kennslustunda hérlendis eru fræðandi kennslustundir sem þýðir að kennarinn er með alla athyglina eða nemendur eru að vinna í vinnubókum þar sem svörin eru ljós og það er bara eitt rétt svar. Markmið íslenskra menntayfirvalda er að hafa leiðbeinandi kennslustundir en þær reyndust svo vera 7% þeirra kennslustunda sem voru skoðaðar árið 2020. Þannig kennslustundir byggja ekki á fyrirlestrum, vinnubókavinnu eða eyðufyllingum. Þær byggja á verkefnum sem hægt er að útfæra á ýmsan hátt.

Í nýrri menntastefnu ríksisins eru m.a. þessar áherslur.:

Þar sem þetta er stefna yfirvalda og kennsla á að byggja á útgefnum stefnum, væri fróðlegt að heyra rök fyrir því að 75% kennslustunda séu fræðandi. Hvar væri allri þessari sköpun komið fyrir í þannig kennslu? Hvernig henta vinnubækur í verkefnum sem byggja á þessum kröfum?

Við gerð verkefna fyrir Námsgagnatorg Ásgarðs reynum við að hafa svona hluti á bak við eyrun. Við erum vissulega ekki að hugsa nám í kössum en við höfum reynslu af því að hversu auðvelt það er að gera öll verkefni að íslenskuverkefnum ef að við viljum. Hér er dæmi um mögulega útfærslu: Nemendur læra um orkuskipti. Þeir svara ákveðnum spurningum í verkdagbækur og þeir fá þau fyrirmæli að passa að hafa stóran staf eftir punkt, að hafa setningar ekki óþarflega langar og að nota fjölbreyttan orðaforða (ekki mikið um endurtekningar). Að vinnu lokinni þá kynna þeir verkefnið. Meðfylgjandi hæfniviðmið er úr íslensku- Ritun: Nemandi getur beitt helstu atriðum stafsetningar og greinarmerkjasetninga og hefur náð valdi á þeim. Viðmið um árangur er þá: Nemandi er með stóra stafi í upphafi setninga, hæfilegar langar setningar og er ekki með mikið af endurtekningum í textanum. Fyrir utan þetta, er verið að meta hæfni nemenda til kynna (sem er í mörgum faggreinahæfniviðmiðum) og hann er að vinna með orðaforða sem tengist náttúrugreinum.

Þegar nemendur fá skýr námsmarkmið sem m.a. eru tilgreind í viðmiði um árangur, þá skiptir ekki máli hvaða faggrein verið er að vinna með. Nemendur tikka í þau box sem þeim er gert að tikka í með því að uppfylla það sem beðið er um í viðmiði um árangur. En ef að nemendur eiga bara að passa stóran staf í upphafi setninga í einu fagi, 5 kennslustundir á viku (af 37), þá er ekki skrýtið að þeim gangi illa í íslensku. Ef að nemendur eiga bara að vinna með lesskilning í náttúrufræðitímum en vinna aðallega með málfræðiverkefni í íslenskutímum, þá eflist lesskilningurinn lítið. Það sama má segja ef að lesskilningur er þjálfaður 2x á ári í gegnum lestur bóka sem nemendur eiga að gera grein fyrir.

Ef að kennarar nota röng hugtök í hvaða fagi sem er, þá eflist hugtakaskilningurinn lítið. Undirritið hefur oft sagt frá því þegar hún lagði fyrir dæmi sem var hluti af kynningarprófi fyrir samræmd próf í stærðfræði þar sem nemendur voru beðnir að finna hver mismunur margfeldi ákveðinna tala og summa annarra talna væri. Meirihluti nemenda var í vandræðum með þetta dæmi. Ekki af því að þeir kunnu ekki að draga frá, margfalda eða leggja saman, heldur af því að þeir skyldu ekki spurninguna. Þeir þekktu það að mínusa, sinnuma og plúsa. Það voru hugtökin sem þeir notuðu og var notað þegar þeim var leiðbeint. Kennarar falla nefnilega oft í þá gryfju að einfalda nám nemenda og þá verður áherslan á að svara spurningum eða fylla í eyður rétt en ekki hvernig maður finnur svarið sem hlýtur að vera samt tilgangur náms.

Fyrir nokkrum árum þegar undirrituð var að leysa af í raungreinatímum þá var augljóst að nemendur lásu ekki textann í bókinni. Þeir lásu spurningarnar sem voru á "hinni" blaðsíðunni og skimuðu textann eftir réttum stað til að finna svarið. Ef að spurningin innihélt orð sem var ekki í textanum, voru margir í vandræðum, en flestir vissu að svarið væri á ákveðnum stað af því að spurningarnar voru í röð miðað við textann. Þeir vissu svo ekkert um það sem þeir voru að vinna með þegar tímanum var lokið og gátu ekki svarað spurningum mínum nema með því að leita í textanum, af því að þeir lásu aldrei allan textann. Svona vinnubrögð ýta ekki undir að nám eigi sér stað og námsmarkmið í svona tíma er að svara spurningum og klára blaðsíður en ekki að læra ákveðin atriði eða sýna hvernig maður getur gert grein fyrir þekkingu sinni.

Á Utís 2021 var mjög margt áhugavert sem fram kom í máli fyrirlesara en kannski það sem við ættum helst að taka með okkur og hafa á bak við eyrað í hvert sinn sem við leggjum fyrir verkefni er að tengja ekki framhjá námi nemenda, þ.e. að gefa þeim svörin. Annar fyrirlesari sagði - þegar þú kennir barni eitthvað, ertu búin að taka af því möguleikann að það geti lært það sjálft. Þegar við notum vinnubækur, erum við að tengja framhjá námi nemenda (þeir vita að það er eitt rétt svar og eru oft stressaðir yfir að skrifa það ekki alveg kórrétt) og við erum búin að taka af þeim möguleikann að þeir læri það atriði sjálfir.

Undirrituð las ritrýnda grein (fyrir meistaraverkefni) þar sem kom fram að rannsókn á kennslubókum í raungreinum sýndi að nemendum fer aftur í námi vegna þeirra. Kennslubækur eru taldar of yfirgripsmiklar og það er lítið svigrúm gefið til að kafa djúpt í atriði sem geta höfðað til nemenda og vakið áhuga þeirra. Aðal áherslan verður á að klára bókina og námsmarkmiðið snýst þá ekki síst um það atriði.

Við getum gert betur og ef að við höfum í huga annað sem kom fram á UTís 2021 þá vilja nýjar kynslóðir hafa áhrif, þær vilja ekki vera mataðar af upplýsingum og með því að vera með skýr námsmarkmið, þá getum við eflt metnað, þekkingu og hæfni nemenda umtalsvert.

Nú þegar ný önn er hafinn, hvet ég kennara til að búa til kennsluáætlanir sem byggja á námsmarkmiðum en ekki blaðsíðum eða kaflaheitum í bókum, að búa til verkefni þar sem nemendur fá tækifæri til að uppfylla og þjálfa það sem fram kemur í nýrri menntastefnu yfirvalda. Það eru góð markmið.

Gleðilegt ár

Anna María Kortsen Þorkelsdóttir - Ráðgjafi hjá Ásgarði í skýjunum


Vel sótt vinnustofa um gæðamál í leik- og grunnskólum

Eftir Kristrún Birgisdóttir • 24. október 2025
Innra mat í brennidepli – samtal, samvinna og innblástur Tæplega 60 stjórnendur úr leik- og grunnskólum tóku þátt í hagnýtri vinnustofu um innra mat og gæðastarf sem haldin var á Litla Torgi í Háskóla Íslands þann 23. október. Vinnustofan, sem skipulögð var fyrir Samtök sjálfstætt starfandi skóla, var hluti af metnaðarfullum áherslum samtakanna til að efla faglegt samtal, festa góðan starfsanda í sessi og byggja upp sameiginlegt verklag í gæðamálum sjálfstætt starfandi skóla. Markmiðið er að sjálfstætt starfandi skólar ástundi fyrirmyndar gæðastarfshætti og verði leiðandi í gæðamálum á Íslandi. Ráðgjafar Ásgarðs leiddu vinnustofuna þar sem markmiðið var að draga flókin vandamál saman á einblöðung og finna lausnir byggðar á gagnaöflun og betrumbættum starfsháttum. Þátttakendur unnu að fjölbreyttum og skemmtilegum verkefnum í hópum, svo sem að takast á við áskoranir eins og matvendni nemenda eða þegar stór hluti nemenda er enn ólæs við upphaf 2. bekkjar. Hóparnir þróuðu saman hagnýtar lausnir með orðfæri og aðferðum innra mats, með húmor og vaxandi hugarfar að leiðarljósi. Mikill metnaður þátttakanda var augljós sem og einbeittur vilji til að efla skilning á gæðamálum í menntastofnunum, samvinna var virk og þátttakendur óhræddir við að láta ljós sitt skína. Þátttakendur lýstu yfir mikilli ánægju með dagskrána og framsetninguna og sýndu áhuga á frekari stuðningi við innleiðingu gæðastarfs. Ekki skemmdi fyrir að María Ösp Ómarsdóttir, skólastýra í Árbæ, Árborg, lýsti mjög metnaðarfullri innleiðingu gæðastarfs í leikskólanum sínum. Þar hefur Maríu tekist að leiða starfsmannahópinn með miklum metnaði við að innleiða kerfisbundið innra mat á stuttum tíma, samhliða uppbyggingu skólastarfsins. Hún sýndi okkur að gæðastarf byggir á þátttöku starfsfólksins og sameiginlegum skilningi allra á markmiðum þess. Um var að ræða áhrifamikla frásögn af gríðarlega yfirgripsmikilli vinnu sem hefur skilað stöðugu og öruggu gæðastarfi í skólanum. Vinnustofan undirstrikaði mikilvægi samtals, samvinnu og stöðugrar endurskoðunar sem lykilþátta í gæðastarfi sjálfstætt starfandi skóla. Með markvissum aðferðum og samstilltu átaki verður innra mat ekki aðeins formlegt ferli, heldur lifandi verkfæri sem eflir skólastarf og farsæld barna. Við þökkum traustið sem okkur var sýnt með því að fela okkur að leiða þessa vinnustofu. Einnig þökkum við hlý orð og góðar viðtökur því þáttakendur voru ósparir á hrósið og lýstu yfir hversu gagnleg vinnan var. Kristrún, Tinna og Anna María

Hvar eru kennsluáætlanirnar?

Eftir Kristrún Birgisdóttir • 16. október 2025
Í nýjasta hlaðvarpi Ásgarðs ræða Kristrún Lind og Anna María Þorkelsdóttir mikilvægi kennsluáætlana í grunnskólum og þá staðreynd að þær vantar víða. Ný rannsókn Ásgarðs leiddi í ljós að einungis 16% grunnskóla landsins voru með virkar kennsluáætlanir í gildi fyrir haustið 2025 þegar málið var skoðað þann dagana 10.-14. október. Á þeim tímapunkti er um það bil 20% af skólaárinu þegar liðinn. Það er alvarlegt þegar litið er til þess að slíkar áætlanir eru bæði lögbundnar og grundvöllur góðs skólastarfs (1). Kennsluáætlanir eru lykilatriði í gæðastarfi skóla – þær tryggja samfellu í námi, gera nemendum kleift að skilja tilganginn með náminu og gera foreldrum kleift að fylgjast með og styðja börnin sín. Þegar áætlanir eru aðgengilegar á heimasíðu skólans fá bæði foreldrar og yfirvöld innsýn í áherslur í námi, kennslu og ekki síður námsmati (2). Í umræðunni kemur fram að skólum vanti oft leiðbeiningar og stuðning við gerð kennsluáætlana og hvernig má bæta stuðninginn. Einnig kemur fram að í mörgum tilvikum eru kennsluáætlanir geymdar lokaðar inni í kerfum eins og Mentor – sem torveldar gæðastarfi og hindrar samfellu milli árganga. Ásgarður hefur unnið með fjölmörgum skólum að því að þróa sex vikna kennsluáætlanir. Þær tryggja að kennslan sé markviss, heildstæð og í sífelldri endurskoðun. Með sex vikna lotum er auðveldara að meta árangur, færa áherslur og viðhalda gæðum námsins. Eitt helsta vandamál íslenskra grunnskóla er skortur á kerfisbundnum stuðningi við áætlanagerð kennara og styrkri faglegri forystu innan skólanna. Fjárfesta þarf í stuðningi við starfsfólk til að efla gæði skólanna og gagnsæi á starfseminni. Nýr kennari sem kemur inn í skóla ætti að geta gengið að sameiginlegum gögnum og kennsluáætlunum – ekki þurfa að byrja frá grunni. Þessi samfella er lykillinn að fagmennsku, gæðum og vellíðan nemenda og kennara3. Það er auðvitað ekki ásættanlegt að 84% grunnskóla skorti virkar kennsluáætlanir. Góðar áætlanir eru ekki formsatriði – þær eru grunnur að farsæld barna, faglegu skólastarfi og traustu samstarfi heimila og skóla4. Hægt er að hlusta á hlaðvarpið hér í fullri lengd. Kristrún Lind Birgisdóttir Eigandi og ráðgjafi í Ásgarði Heimildir Lög um grunnskóla nr. 91/2008, 29. gr. og 31. gr. Um skólanámskrár og starfsáætlanir grunnskóla. Sótt af: https://www.althingi.is/lagas/nuna/2008091.html ↩ Aðalnámskrá grunnskóla – almennur hluti. (2011). Kafli 12: Skólanámskrá og starfsáætlun skóla, bls. 46–48. Mennta- og menningarmálaráðuneytið. Sótt af: https://www.stjornarradid.is (afrit í eigu notanda) ↩ Reglugerð nr. 1355/2022 um hæfniramma kennara og skólastjórnenda, sérstaklega kafli 5–7 um uppeldis- og kennslufræði, skipulag kennslu og faglegt samstarf. Sótt af: https://island.is/reglugerdir/nr/1355-2022 ↩ Aðalnámskrá grunnskóla – almennur hluti (2011), kafli 1.3 og 7.5. Þar er lögð áhersla á fagmennsku kennara, mikilvægi skólabrags og upplýsingagjöf til foreldra. ↩

Betra skólastarf með námsvísum

Eftir Tinna Pálsdóttir • 12. september 2025
Haustið er búið að vera líflegt og hefur einkennst af því að hjálpa skólum við að koma skipulagi á framsetningu og skipulagi á námi og kennslu. Námsvísar hafa í gegnum tíðina orðið að lykilverkfæri í því ferli. Skipulagsvinnan hefst ekki þegar nemendur mæta í skólann að hausti heldur strax að vori, áður en sumarfrí tekur við. Þá koma kennarar og stjórnendur saman til að setja upp grófa áætlun fyrir allt skólaárið. Þetta þýðir að þegar starfsfólk mætir aftur í ágúst er heildarskipulagið tilbúið og hægt er að einbeita sér að því að fínpússa fyrstu tímabilin. Slík nálgun tryggir að nemendur fari í gegnum öll þau viðfangsefni sem áætlað er að vinna með og að ekkert gleymist, óháð því hvernig skólaárið þróast. Skólaárinu er skipt niður í sex tímabil, hvert um sex vikur og á hverju tímabili er einn grunnþáttur menntunar hafður að leiðarljósi. Kennarar hengja kennsluáætlanir sínar á námsvísi (ársskipulag), sem tryggir bæði samræmi og gagnsæi. Þessi skipting í styttri lotur hefur reynst afar árangursrík. Hún hjálpar nemendum að sjá skýrari ramma utan um námið sitt og gefur kennurum betri yfirsýn yfir hæfniviðmið, námsmarkmið og matsviðmið. Þannig verður leiðsagnarmat skilvirkara og markmið námsins yfirstíganlegra. Á fundi sem haldinn var á vegum Miðstöðvar menntunar og skólaþjónustu á dögunum um skipulag náms, kennslu og mats í hæfnimiðuðu skólastarfi var þessi nálgun sérstaklega kynnt. Þar var mælst til þess að skólar skipuleggi nám og kennslu í 6–8 vikna tímabilum til að auðvelda yfirsýn, gera viðmiðin skýrari og stuðla að skilvirkara námi. Með þessum hætti verður námið markvissara, nemendur taka virkan þátt í eigin framvindu og kennarar hafa betra aðhald í sínum undirbúningi. Sumir skólar eru nýbúnir að taka upp þessa skipulagningu, en aðrir hafa unnið með hana árum saman. Reynsluboltarnir hafa þróað skýrar aðferðir til að nýta skipulagið, en það sem sameinar alla er sú sannfæring að ársskipulagið sé orðið að lykilatriði í gæðastarfi. Dæmi um skóla sem hafa tekið upp skýrt ársfyrirkomulag eru: Auðarskóli Ásgarðsskóli Bíldudalsskóli Eldhamrar Giljaskóli Grunnskóli Bolungarvíkur Grunnskóli Fjallabyggðar Grunnskóli Grundarfjarðar Grunnskóli Hólmavíkur Grunnskóli Húnaþings vestra Grunnskóli Önundarfjarðar Grunnskólinn á Suðureyri Grunnskólinn á Þingeyri Grunnskólinn í Stykkishólmi Höfðaskóli Lækjarbrekka Leikskóli Dalabyggðar Patreksskóli Araklettur Reykhólaskóli Sólvellir Tálknafjarðarskóli Fleiri skólar hafa auk þess tekið upp svokallaða þriggja ára rúllu. Það þýðir að þeir skipuleggja kennsluna með langtímasýn, þar sem áherslur hvers árs eru skýrar og tryggt er að öll markmið aðalnámskrár grunnskóla séu uppfyllt. Þannig missir enginn skóli sjónar á heildarmyndinni og nemendur fá samfellu í náminu sem nær yfir lengri tíma. Ávinningurinn fyrir nemendur er augljós. Þeir fá skýrari mynd af því sem þeir eru að vinna að í hverju tímabili, fá reglulega og markvissa endurgjöf frá kennurum sínum og upplifa að námsefnið er sett fram í viðráðanlegum einingum. Fyrir foreldra skapar þetta aukið traust, því ársskipulagið tryggir að börnin þeirra fái fjölbreytt og vel uppbyggt nám. Fyrir kennara veitir þetta aðhald og hagræðingu, og fyrir skólasamfélagið í heild felur það í sér meiri festu og fagmennsku. Með þessum vinnubrögðum verður skólinn ekki bara staður þar sem börn læra, heldur samfélag sem byggir á skýrum markmiðum, traustu skipulagi og góðu samstarfi allra aðila.